sanatsal ifade özgürlüğü ne demek?

Sanatsal ifade özgürlüğü, bir sanatçının çalışmalarını özgürce düşünebilmesi, tasarlanması, ürünün ortaya konması ve yaygınlaştırılması veya sanat eserlerinin yaygınlaştırılması ve bunun devlet veya başka bir kişi, zümre, platform tarafından müdahaleye uğramaması anlamına gelmektedir¹². Sanatsal ifade özgürlüğü denince sanatın herhangi bir dalında herhangi bir formu üretenlerin düşüme, tasarlama, ürünleştirme ve yaygınlaştırma aşamalarının tamamında tamamen özgür olmaları demektir³. Sanatsal ifade özgürlüğü, sanatçının veya sanat eserlerinin devlet tarafından desteklenmesi ve sanat eserlerine ulaşmak isteyen kişilerin eserlere erişim hakkını güvence altına almasını da kapsayan hakların tümünü içerir⁴.

Sanatsal ifade özgürlüğüne yönelik müdahaleler yalnızca eseri yaratan kişiyi değil, eserin yaratılmasında katkısı olan, çoğaltılmasında ve yaygınlaştırılmasında rol oynayan diğer kişileri de etkiler⁵. Hatta sanat eserine erişimi engellendiği ve bu nedenle kültürel yaşama katılım hakkına müdahale edildiği için sanat eserinin izleyicileri de süreçten etkilenebilir⁶. Örneğin bir sanat eserini farklı platformlarda yaygınlaştırmalarından dolayı haklarında soruşturma açılan kişilerin uğradıkları ihlal de sanatsal ifade özgürlüğü kapsamında değerlendirildiği gibi bir sanat eserini paylaşmalarından dolayı haklarında soruşturma açılanlar da sanatsal ifade özgürlüğü kapsamında değerlendirilebilir.

Sanatsal ifade özgürlüğünün korunması için çalışan birçok uluslararası sivil toplum kurumu/kuruluşu vardır. Bu uluslararası aktörlerden biri olan Freemuse bu alanda her sene yıllık raporlar yayımlamaktadır⁷. Türkiye’de ise Susma Platformu sanatsal özgürlüğün korunması için çalışmalar yürütmekte ve yayınlar hazırlamaktadır⁸.

Sanatsal ifade özgürlüğü; gerçek veya tüzel kişi olma ya da dil, din veya inanç, ırk veya etnik köken, cinsiyet, cinsel yönelim vs. ayrımı yapılmaksızın, herkes için geçerli ve herkesin önceden izin almaksızın kullanabileceği bir haktır.

Tarihsel gelişim ve arka plan

Kültürel hakların devlet tarafından tanınıp korunması demokrasiler için elzemdir⁹. Bu özgürlüğün kapsamı bir ülkede sanatsal ve kültürel hakları koruma, teşvik etme, kontrol etme veya sansürü engellemek için kurulmuş araçların varlığı veya yokluğuna göre farklılık gösterir. Bu nedenle genel olarak ifade özgürlüğü ve özel olarak sanatsal ifade hakkını güvence altına almak için evrensel, bölgesel ve ulusal yasal hükümler devreye sokulmuştur. Sanatsal ifade özgürlüğü, sanatın var olabildiği her yerde bir özgürlük alanını garanti eder; eylem ve etkinlik hakkı, dernek kurma hakkı da sanatsal ifade özgürlüğünün garanti edilebilmesi için gerekli olan diğer haklardandır.

Birinci kuşak haklar¹⁰ devlete, sanatsal ifadelere karışmama veya sanatsal ifadeleri engellememe gibi yükümlülükleri, ikinci kuşak haklar ise devletlerin eğitim, sağlık, sosyal güvenlik ve barınma hakkı gibi hakları hayata geçirmesini konu eden olumlu yükümlülükleri getirir.

Sanatsal çalışmalar birden çok anlama gönderme yapmaları, ortaya koydukları mesajın tespitinin kolay olmaması ve yorumunun kişiden kişiye değişebilmesi gibi nedenlerle ifade özgürlüğünün diğer kategorilerinden farklılaşabilir¹¹.

Ayrıca sanatsal ifadeler belirtilen ifade türlerine göre çoğunlukla daha “kışkırtıcı” veya “rahatsız edici” olabilir. Bu nedenle de ifade özgürlüğü kavramının yanı sıra sanatsal ifade özgürlüğü kavramı kullanılabilir.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin (AİHM) 1976 tarihli Handyside v. Birleşik Krallık kararı¹² sanatsal ifade özgürlüğü hakkı için bir dönüm noktası teşkil ediyor. Mahkeme kararına konu olan kitapta yer alan ifadeler nedeniyle sanat eserlerinin “saldırgan, şok edici veya rahatsız edici” olsa da ifade özgürlüğünün korumasından yararlanması gerektiği anlatılıyor.

Hukuksal metinlerde sanatsal ifade özgürlüğü

Birleşmiş Milletler’in hazırladığı İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’ne¹³ göre sanatsal ifade özgürlüğü diğer haklar gibi bir hak olarak belirlenmiştir. Beyanname’nin 27. maddesinin ilk fıkrasına göre “Herkes toplumun kültürel yaşamına serbestçe katılma, güzel sanatlardan yararlanma, bilimsel gelişmeye katılma ve bundan yararlanma hakkına sahiptir.” 27. maddenin ikinci fıkrası da sanatçıların hakkını korumaya yöneliktir. İkinci fıkrada, “Herkesin yaratıcısı olduğu bilim, edebiyat ve sanat ürünlerinden doğan maddi ve manevi çıkarlarının korunmasına hakkı vardır” denilmektedir.

Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu’nun (UNESCO) 20 Ekim 2005 tarihinde yayımladığı Kültürel İfadelerin Çeşitliliğinin Korunması ve Geliştirilmesi Sözleşmesi¹⁴ de kültürel çeşitliliğin insanlığın belirleyici bir niteliği olduğunu teyit eder. Sözleşmede “Kültürel çeşitlilik ancak ifade, bilgi ve iletişim özgürlüğü gibi insan hakları ve temel özgürlükler ve bireylerin kültürel ifadeleri seçebilme imkânı garanti altına alınırsa korunabilir ve geliştirilebilir” denilmektedir.

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nda da yer alan sırasıyla Madde 25 "Düşünce ve kanaat hürriyeti", Madde 26 "Düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti", Madde 27 "Bilim ve sanat hürriyeti" ve Madde 64 "Sanatın ve sanatçının korunması," Türkiye'de sanatsal ifade özgürlüğünü güvence altına alan ana hukuki metin olarak kabul edilebilir.

Türkiye’de sanatsal ifade özgürlüğü Anayasa tarafından korunmasına rağmen çeşitli kanunlarla bunun önüne geçildiğine yönelik tartışmalar mevcuttur. Sanatsal ifade özgürlüğüne yönelik engellemeler Türk Ceza Kanunu (TCK) ve Terörle Mücadele Kanunu’nun (TMK) çeşitli maddelerine¹⁵ göre yapılmaktadır. TMK’nin 1991 tarihli 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanunu ve TCK’nin “halkı askerlikten soğutmak,” “halkı kin ve düşmanlığa tahrik,” “Cumhurbaşkanına hakaret” ve “halkı kin ve düşmanlığa tahrik” maddelerine dayandırılarak¹⁶ sanatsal ifade özgürlüğü engellenebilmektedir..

Dünya’da sanatsal ifade özgürlüğü

Sanatsal ifade özgürlüğünü korumak için bazı ülkeler konuyu Anayasalarında doğrudan ele alırken bazı ülkeler ise bu hakkı bilim ve kültür hakkı çerçevesinde tanıyor. Örneğin Fransa’da sanatsal ifade özgürlüğü uzun yıllardır ayrı bir hak olarak anılmazken 29 Eylül 2015’te, bir yasa değişikliğiyle kültürel mirasın koruması amacı anılırken sanatsal ifade özgürlüğü kavramı kullanıldı¹⁷. Bu, yalnızca sanatçıların yaratmada özgür olduğu değil, aynı zamanda daha geniş bir kitlenin de sanatsal yaratıma erişimi olduğu anlamına geliyordu. Almanya Anayasası’nın 5. maddesinde¹⁸ ise ifade özgürlüğü hakkını sanat ve bilimleri özgürce geliştirme hakkı ile birleştiren özel bir paragraf bulunuyor. Meksika’da ise kültürel haklar yasasında 2017’de yapılan bir değişiklikle¹⁹, yasaya sanatçılar ve kültür profesyonelleri için güçlü koruma vadeden hükümler eklendi. İspanya’da ise sanatçıların çalışmalarını temelde ekonomik olarak korumayı içeren telif hakkı düzenlemesi ve emekli olmalarını sağlayan yasa değişikliği yapıldı²⁰.

Uluslararası arenada sanatsal ifade özgürlüğü alanında çalışan bazı platformların yıllık raporlarından ve hazırladıkları araştırmalardan sanatçıların diğer ülkelerdeki konumuna dair fikir edinilebilir. Arterial Network²¹, Risk Altındaki Sanatçılar Ağı (Artists at Risk Connection²²), Uluslararası PEN Kulübü²³ ve Uluslararası Kütüphane Dernekleri ve Kurumları Federasyonu’nun²⁴ yayınları bu alanda başlıca kaynaklar arasında gösterilebilir.

Sanatsal ifade özgürlüğü alanında dünya genelinde çalışmalar yürüten Freemuse’un “Sanatsal Özgürlüğün Durumu 2021” raporuna²⁵ göre, belgelenen tüm sanatsal özgürlük kısıtlamalarının yüzde 26'sı Avrupa'da gerçekleşti. Avrupa’yı yüzde 22’yle Kuzey ve Güney Amerika, yüzde 19’la Orta Doğu ve Kuzey Afrika, yüzde 15’le Asya ve Pasifik ve yüzde 9’la Afrika izledi. Özgürlük kısıtlamalarının yüzde 9’u internet ortamında gerçekleşti.

Sanatçıların aldıkları ve belgelenen hapis cezalarının yüzde 74'ü hükümetin politikalarını ve uygulamalarını eleştirmekle ilgiliydi. Hapis cezalarının yüzde 44’ü Orta Doğu ve Kuzey Afrika'da gerçekleşti. Siyaset, yüzde 71 ile sanatçıların tutuklanmalarının ana gerekçesiydi.

Türkiye’de sanatsal ifade özgürlüğü

Sanatsal Özgürlüğün Durumu 2021 Raporu'nun Türkiye başlığında Freemuse ülkedeki durumu şöyle özetliyor²⁶: “Hükümet yetkilileri, 2020'de belgelenen tüm ihlal vakalarının yüzde 90'ından sorumlu olarak Türkiye'de sanatsal özgürlüklerin kullanılmasının önünde büyük bir engel olmaya devam etti. Kürt sanatçılar ve kültür merkezleri, devlet yetkilileri tarafından hedef alınmaya özellikle açıktı. Belgelenen ihlallerin yarısından fazlasının arkasında, belirsiz bir terörle mücadele kanunu çerçevesi ve Cumhurbaşkanına yönelik suç sayılan hakaretler vardı.”

Türkiye’deki sanatsal ifade özgürlüğüne karşı engellemeler askeri darbe dönemlerinden sonra daha sık görüldü²⁷. Index of Censorship’e²⁸ göre Türkiye’deki farklı iktidar dönemlerinde farklı çeşitlerde karşımıza çıkan sansür ve ifade özgürlüğüne yönelik engellemelerin, kültürel politikaların uygulanış biçimleriyle doğrudan bir ilgisi var. Kültür politikalarındaki devlet-sanat üreticileri-sanatsal kurumlar arasındaki ilişkilerdeki zorluklar, telif yasalarında yaşanan sıkıntılar, sendikalılaşamama, mekânsızlaştırma, devlet yardımından yoksun bırakılma gibi sorunlar sanatsal ifade özgürlüğü önünde olan diğer engeller arasında sayılabilir²⁹.

Türkiye’de kültür sanat alanında sansüre ve otosansüre karşı savunuculuk yürüten platformlar da mevcut.

Susma Platformu³⁰, kültür, sanat ve medya alanlarında faaliyet gösteren topluluk ve bireylerin karşılaştığı sansür, otosansür, yasak, engelleme, yalnızlaştırma, karalamacılık, manevi linç vakâları gibi ifade özgürlüğü kısıtlamalarına karşı farkındalık geliştiriyor, savunuculuk yürütüyor, hukuksal açıdan aktörleri harekete geçirmeyi amaçlıyor, sansür ve otosansür vakalarını arşivliyor ve sansüre karşı alternatif mücadele biçimlerini yaygınlaştırmaya çalışıyor. 2011-2017 arasında faaliyet gösteren ve benzer amaçları güden Siyah Bant³¹ da Türkiye’de sanatsal ifade özgürlüğünün gelişmesi için çalışan bir diğer platform idi.

Ayrıca Siyah Bant’ın girişimleri ile Bilgi Üniversitesi İnsan Hakları Merkezi’nden Ulaş Karan’ın ortaklığıyla hazırlanan, Türkiye’deki sanatçıların karşılaştıkları ifade özgürlüğü engellemelerine karşı kullanabilecekleri hukuki yolların sıralandığı "Sanatsal İfade Özgürlüğü Kılavuzu³²" isimli bir kılavuz da mevcut.

Sanatsal ifade özgürlüğünde güncel tartışmalar

Müstehcenlik: Müstehcen nitelikli sanatsal ifadeler, bu konuda farklı görüşler olsa da, ifade özgürlüğü kapsamında koruma görülüyor³³. Örneğin cinsel ilişkiyi görselleştiren sanatsal bir çalışma da ifade özgürlüğünden yararlanır. Bu konudaki güncel tartışmalar özellikle Türkiye’de LGBTİ+’lar, toplumsal cinsiyet ve cinsellik içerikli sanat eserlerinin ve sanatçıların engellenmesi üzerinden yürütülüyor.

Dini eleştiri: Sanat eserlerine yönelik müdahalelerde “dine küfür” veya “dine hakaret” sıkça kullanılan gerekçeler arasında yer alıyor³⁴. Kutsal addedilen metinlere gönderme yapan, dinî sembolleri kullanan, kutsallığı veya dini sorgulayan eser ve metinler sık sık bu tartışmaların konusu oluyor.

Nefret söylemi: Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından kabul edilen 1997 tarihli ve R (97) 20³⁵ sayılı Tavsiye Kararı’nda “yabancı düşmanlığı, ırkçı nefret, Yahudi düşmanlığı ve hoşgörüsüzlük temelli diğer nefret biçimlerini yayan, teşvik eden, savunan ya da haklı gösteren her tür ifade biçimi” olarak tanımlanıyor.

Uluslararası hukuka göre nefret içerikli ifadelerin mağdurlara yönelik şiddet olaylarını tahrik edebileceği ve bu tür ifadelere muhatap olan kişiler açısından zarar meydana getirebileceği kabul ediliyor³⁶. Nefret söylemi niteliğindeki ifadeler sert eleştiri sayılmamakta ve bu nedenle koruma görmemekte. Nefret söylemine dair bir sınırlama, çarpıcı gelen, şoke eden, rahatsız eden bilgi ve düşüncelerin susturulması anlamını taşımıyor.